Momčilov grad

Poznom srednjem veku pripadaju još dva grada 14-15. stoleća. Ustanovljeno je da se grad Nenavište nalazio na Trebavi, na potoku Babušnici ispod Duge Njive. Time se odbacuju sve ranije pretpostavke da je Nenavište bilo negde istočno od Modriče. Južno od Teslića nalazi se Momčilov Grad. To je grad čije zidanje nije završeno – sastojao se od branič-kule sa nešto zidova i obimnih rovova sa drvenim palisadama. Po svoj prilici je bio sedište župe Usore, odnosno oblasti Teslića.

Vozuća i manastir Ozren imaju crkve iz doba turske vlasti. Nema ničeg vidljivog što bi ukazivalo da su ovi manastiri sagrađeni ranije, što možda ukazuje da su podignuti na drvenim seoskim crkvama. Međutim, Vozuća ima neobične ostatke konaka i obujmnog bedema, kakvih nema u susednim manastirima. Veoma su dobro građeni, što je neobično za tursko vreme. Osnova manastira je pravougaona, pa je slična nekim manastirima u srpskoj despotovini. Zato ga treba arheološki istražiti.

Zapadna Usora je bogata i sačuvanim običajima i tradicijom još od ranog srednjeg veka. Na Trebavi i u Čečavi postoje mesta istog izgleda i položaja, na kojima je slavljen Božić, ali različitih naziva – Igralište (Trebava) i Crkvište (Čečava). Površinski nalazi na oba mesta ukazuju na postojanje gromila, odnosno naših grobova iz vremena pre konačnog prihvatanja hrišćanstva. To nesumnjivo svedoči da se Božić proslavljao na oba mesta još u ranom srednjem veku, što dokazuje da tu živimo još od naseljavanja Slovena.

Na kraju, može se zaključiti da su arheološka istraživanja Zapadne Usore pokazala važan kontinuitet Srba, od najkasnije ranog 7. stoleća do danas. Kao najvažnija mesta za istraživanja za sada se izdvajaju Doboj, Dobor i Kulište kod Kruškovog Polja. Posebno su važna istraživanja gromila i stećaka, odnosno srpskih grobalja, kao i crkava za koje se zna da su postojale na više mesta. Upravo su te vrste spomenika skrivane od nas, kako bi nam oduzeli otadžbinu i državnost. 

(Časopis Pogledi, nepoznat broj i godina)