Šta znamo o… Bombardovanje crkve 1943. godine

Tekstovi iz serijala „Šta znamo o” predstavljaju pokušaj da se utvrdi koliko znamo o nekoj vijesti, događaju ili predanju; koliko je u njima sadržano pogrešnih navoda i zabluda, a koliko istine ili opipljivih činjenica. Ovi tekstovi su isključivo rezultat samostalnog istraživanja autora i ne odražavaju nužno stav portala.

Događaj iz 1943. godine, kada je u vihoru rata stradala crkva u Čečavi, duboko je urezan u narodnim predanjima i pisanoj riječi iz perioda borbe protiv fašizma i istorije crkve u Čečavi. Međutim, taj događaj do danas nije detaljno dokumetovan niti narativ o njemu ujednačen. Šta je do sada rečeno a šta zaboravljeno, propušteno ili izbjegnuto da se kaže? Šta je istina ili najbliže istini vezano za taj događaj, pokušao sam da saznam istražujući mnoštvo izvora iz tog perioda. Pa evo, započeću temu iznoseći sve do čega sam došao, neopterećen istorijom i ideologijom, u nadi da će još neki detalji isplivati i da ćemo taj događaj imati u cjelosti i jasno dokumentovan.

U razgovoru sa mještanima, oni događaj opisuju uglavnom površno i na sljedeći način:

1. Da je 1943. godine bombardovana crkva i da je zvonik preživio,
2. Da su ustaše bombardovale crkvu,
3. Da su ustaše srušile crkvu i da se zna i ko je – neki Hrvat.

Kada je u pitanju pisana riječ, o tome su u Čečavi govorili Nada Jotanović-Laušević, Branko Perić, pop Milorad Simić, pop Dragan Erić i Radovan Pilipović.

U drugom svetskom ratu, prilikom bombardovanja partizanske bolnice, srušena je i ova crkva, ali hrast je odoleo. On i danas stoji na brdu i svojom monumentalnošću uliva snagu posetiocima.

– piše početkom devedesetih u „Politici” Nada Jotanović-Laušević

Prilikom njemačkog bombardovanja crkve 1943. godine crkva je srušena ali je zvonik ostao uspravan. Sa crkvom su ponovo uništene dragocjenosti i crkvena arhiva. Masivnu drvenu građu vojske su koristile za ogrev.

– piše u svojoj knjizi Branko Perić

Pop Dragan Erić, govoreći o istoriji pravoslavlja u paroiji čečavskoj, iznosi samo da je „1943. godine crkva u Čečavi bombardovana i tom prilikom je sve uništeno, osim zvonika”.

Pop Milorad Simić pišući za „Poglede” 90-ih godina prošlog vijeka takođe piše o tom događaju, a njega u svojoj knjizi ”Čečava – mala Srbija u Bosni” kao izvor navodi Radovan Pilipović.

Hram Rođenja Presvete Bogorodice u Čečavi je bombardovan iz artiljerijskog oruđa velikog kalibra od strane hrvatsko-muslimanskih ustaša u junu 1943. godine. To razaranje je dovelo do potpunog rušenja oltarske apside i naosa. Ostao je čitav samo zvonik.

– Pilipović citira Simića

U fusnoti Polipović dodaje sljedeće: ”M. Simić, Duhovni izgled…, str. 53. U rušenju se isticao izvjesni musliman Smajo iz Teslića”.

Još dva svjedočenja – jedno navodno pisano po sjećanju autora iz tog perioda, čiji dio prepisa o tom događaju sam dobio ali bez potpisanog autora, i jedno usmeno predanje koje sam čuo, donose nove detalje iz Čečave o tom događaju. U prvom autor zapisuje da se „sjeća bombardovanja crkve i da je avion tako nisko išao, da je skoro zapeo za kuće. Iz aviona je pucao mitraljez, svi su ukućani bježali i u podrum Novinog dućana”. Usmeno predanje donekle potvrđuje ovaj događaj – da je pucano iz mitraljeza i da je nešto palo u bašču ispod crkve i tom prilikom povrijedilo jednog mještanina.

Hronologija događaja

Prve bombe u Bosni su pale 9. aprila 1941. godine, kada je bombardovana Banja Luka. U bombardovanju koje je uslijedilo 12. aprila, pogođen je i znatno oštećen oltarski dio Sabornog hrama Hrista Spasitelja u Banjoj Luci, a već idući dan ustaše su ušle u grad, organizovale vlast i ubrzo zatim sprovele njegovo uklanjanje. Od tada pa sve do oslobođena, sa vojnog aerodroma Rovine (Nova Topola, Banjaluka), svakodnevno će polijetati avioni u misije bombardovanja neprijateljskih položaja širom naše zemlje.

Za Banja Lukom su bez bombi ali i značajnijih otpora, kao kule od karata, padali i drugi okolni gradovi, među kojima i Teslić. Nekoliko dana po ulasku njemačkih trupa u Teslić, jedna grupa Nijemaca je došla u Čečavu. Bilo je to, vjerovatno, 19. ili 20. aprila 1941. godine. Ubrzo se organizuju ustanci i prve akcije u našim krajevima kreću u ranu jesen 1941. godine, a ubrzo ka njima polijeću i prvi ustaški bombarderi.

Čečava je od puča pa sve do maja mjeseca 1943. godine bila jako četničko uporište, čije su snage bile skoncentrisane u centru sela. U centru su se, na istom mjestu gdje i danas, nalazile škola, crkva i dom. Na par koraka od crkve nalazila se zgrada sokolane, a ispod doma je bio dućan. U ofanzivi oslobađanja od okupatora, početkom maja partizanske jedinice nadiru u Čečavu i tom prilikom se sukobljavaju sa četnicima, odnose pobjedu i prevagu u selu.

O sukobu kod crkve iz maja mjeseca pronalazim dva svjedočenja.

Dok je 2. bataljon odreda napadao »četničku gardu«, borci bataljona 4 krajiške brigade prošli su na čelo kolone, upali u s. Čečavu i kod crkve i škole iznenadili jednu četničku jedinicu i razbili je. Zaplijenili su od njih kazane skuvane hrane i zarobili četničku zastavu.

– stoji u knjizi ”14. Srednjobosanska NOU brigada” autora Steve Samardžije

I drugo, koje kaže

Sjećam se, kad smo u borbi sa četnicima u selu Čečavi kod škole i crkve razbili četnike, on i Bodiroža su na svojim jahaćim konjima u galopu jurili za četnicima koji su bježali. Mnoge od njih su i sami zarobili. Borci i rukovodioci nisu izostali već su ih slijedili. Istog dana organizovali smo priredbu na koju su došli baš ti mještani iz Čečave. To nam je govorilo da svi ljudi nisu ni četnici niti se slažu sa njihovom politikom i izdajom.

– svjedoči Milan Grbić u knjizi „Četvrta krajiška brigada – zbornik sećanja” knjiga 1

Nakon ovog događaja partizani kod crkve formiraju štab 11. divizije i uspostavljaju brigadnu ambulantu. Nema podataka o zaposjednutim prostorijama, ali prema nekim svjedočenjima se može zaključiti da se štab nalazio u zgradi sokolane pored crkve. Intenzivne borbe su nastavljene a o slijedu događaja pred sam čin bombardoanja takođe ima nekoliko dokumenata i svjedočenja.

Iz ustaške arhive iz maja mjeseca je vidljivo da su četnici uz pomoć ustaša pokušali vratiti Čečavu. Tražili su i municiju i dobili dva sanduka te sa ustašama krenuli ka Čečavi. U još nekoliko napada koji će se do kraja 1945. odigrati, neće uspjeti ovladati selom.

Poduzet zajednički podhvat domobranstva i četnika protivu komunista u selu Čečavi. Učestvuje 1. bojna 8. p. p. ojačana sa 2 gorska topa, te jedna sat domdo bojne Teslić. Komunisti nepoznate jačine povukli se iz Čečave prema Kulašima prije nego što je napad odpočeo, tako da su bili tučeni samo s topovima u povlačenju.

– Iz ustake arhive, Zbornik NOR, T-14/13, dokument br. 315

Bombardovanje u Čečavi

Konkretnije podatke o događaju u kojem je srušena crkva pronašao sam u nekoliko izvora. Tačan datum i još nekoliko detalja donosi Dr Nevenka Petrić u knjizi ” I zvijezde smo dosezali 2”, u kojem događaj opisuje na sljedeći način:

Štab 11. divizije NOVJ, koji je bio smješten u Čečavi, poslije bombardovanja 24. jula 1943. godine kada je pogođena crkva u Čečavi, preselio se na plato tzv. Crkvine i jedno vrijeme bio pod šatorima, ali i u kućama zaseoka Tešići. U tom reonu, polovinom avgusta, saveznička avijacija je počela da spušta padobranima oružje i opremu za potrebe 11. divizije, a tu su se spustili i nekoliko oficiri savezničkih vojnih misija.

– piše Dr Nevenka Petrić

U zapisniku Komisije za utvrđvanje zločina okupatora i njihovih pomagača, sastavljenom u Čečavi zadnjeg dana decembra 1945. godine, nalazi se svjedočenje koje potvrđuje da se radilo o mjesecu julu. Ono donosi još nekoliko detalja – o održanoj službi, o izdaji četnika, tipu aviona i pričinjenoj šteti: „U mjesecu julu 1943. u selu Čečava nalazila se. N.O.V. i to 2. Krajiška N.O.U. brigada. Pošto pomenuta brigada imala pri svom štabu sveštenika te isti održao na dan 17. jula službu u crkvi, naroda je prisustvovalo dosta. Pošto su njemačko ustaške vlasti preko četnika doznale da se u pomenutom selu Čečava srez Teslić, održala služba u crkvi, odmah su druge nedjelje došla tri njemačka aviona zvani „štuke” te su bombardirali crkvu, bacivši 18 komada velikih bombi na crkvu i okolicu tako da su je u temelju srušili. Time su učinili štetu vrijednosti 800 000 dinara. Njemački avioni su došli iz pravca Banja Luke, a u to vrijeme se nalazila u Tesliću 8. pješačka lovačka pukovnija pod vodstvom nekog pukovnika Mifaka, kao njenog komadanta”.

Drugi jako važan podatak je Izvještaj štaba Dvanaeste divizije od 28. jula 1943 godine štabu Drugog bosanskog NOU korpusa o čišćenju sektora Šibovske i napadu na Tešanj, Jelah i prugu Doboj — Teslić.

Čečava je bombardovana kao mje­sto štaba 1. Bosanskog NOU korpusa, od strane tri neprijateljska bombardera, kojom je prilikom srušena pravoslavna crkva u Čečavi.

– navodi se u ovom izvještaju

Samo dan poslije, 29. jula, tri neprijateljska aviona bombardovala su Lišnju. Tom prilikom jedan partizan je ranjen, a porušena je džamija i Hodžina kuća. Ovaj podatak sam našao u Izvještaj štaba Pete brigade štabu Dvanaeste NOU divizije o izvedenim akcijama i stanju u brigadi u vremenu od 13. do 29. jula 1943. godine – 30. juli 1943. godine.

Kojim avionom su bombardovani ciljevi u Čečavi

Jedino se u zapisniku Komisije za utvrđvanje zločina okupatora i njihovih pomagača precizira tip aviona, gdje stoji da se radilo o avionu Junkers Ju 87 „štuka“. Neki tvrde da u cijeloj vazduhoplovnoj istoriji, ni jedan tip borbenog aviona nije bio smrtonosnije i krvoločnije oružje, od aviona Junkers Ju 87 „štuka“. Pri napadu u obrušavanju, Ju 87 je pravio veliku buku vazdušnom sirenom, sa nadimkom „Trube Jerihona“. To je imalo dopunski psihološki efekat zastrašivanja. Pored „štuke”, ustaše su na našem području koristile još i Dornier Do 17 lake bombardere. Obadva aviona su bila naoružana mitraljezima koji su dejstvovali prilikom bombardovanja, tako da svjedočenja u kojima se pominje njihova upotreba, možemo uzeti za vjerodostojna.

Analiza iznesenih podataka

Kao što se može primijetiti, svi izvori se slažu da je u tom događaju stradala crkva. Međutim, postoji nekoliko različitih verzija, odnosno detalja o tom događaju. Nada govori o bombardovanju partizanske bolnice i da je tom prilikom pogođena crkva, Perić da je crkva bombardovana od strane Nijemaca, dok Simić ima potpuno drugačije navode.

Da li je bombardovana partizanska bolnica kako svjedoči Nada i jesu li to bili Nijemci? Moguće je, ali o tome ću u zaključku. Hajde prvo da vidimo šta kaže Simić.

Simićev navod da se radilo o ”bombardovanju iz artiljerijskog oruđa”, po definiciji bi značilo dejstvo zemaljske ili brodske artiljerije po ciljevima na kopnu, a nikako dejstvo iz aviona. Ako bi branili tezu da se Simić pogrešno izrazio, postavlja se pitanje otkud onda za upravljačem ustaškog aviona „musliman Smajo” iz Teslića i kako bi se on u tom djelu „naročio istakao?”. U slučaju da je Simić mislio na granatiranje sa zemlje, onda bi i musliman Smajo imao smisla jer bi bilo moguće da je crkva granatirana iz nekoliko topova, gdje je Smajin najviše dejstvovao ili bio najprecizniji. Kada je riječ o datumu događaja, Simić navodi mjesec jun. Sve Simićeve navode, za koje nisam našao ni najmanje potvrde, a uzimajući u obzir vrijeme pisanja i narativ tog period, odbacujem kao ideološke neistine. Ostaje nejasno zašto ih je bez minimum provjere prenio Pilipović.

Iz relativno obimnih izvora iz perioda samog rata, izvještaja komandama u toku borbi i svjedočenja učesnika, može se sa sigurnošću tvrditi:

1. Da je napad izveden u subotu 24. jula 1943. godine.
2. Da su su napad izvršile oružane snage Nezavisne Države Hrvatske.
3. Da su ciljevi bile partizanske jedinice, partizanska bolnica i štab koje su se nalazile u krugu crkve.
4. Da je prihvatna bolnica u to vrijeme bila formirana pri štabu u Čečavi i da je nastavila zbrinjavati ranjenike sve do kraja rata.

Svi drugi detalji vezani za sam događaj su proizvoljni i mogu se tumačiti sa rezervom.