Šta znamo o istoriji školstva u Čečavi

Tekstovi iz serijala „Šta znamo o” predstavljaju pokušaj da se utvrdi koliko znamo o nekoj vijesti, događaju ili predanju; koliko je u njima sadržano pogrešnih navoda i zabluda, a koliko istine ili opipljivih činjenica. Ovi tekstovi su isključivo rezultat samostalnog istraživanja autora i ne odražavaju nužno stav portala.

Kada je o zavičaju riječ, na dvije stvari su Čečavci naročito ponosni i njih ističu u svim prilikama koje im se pruže: veličina sela i prva pismenost. Kada ističu veličinu sela, oni misle na površinu koju selo zauzima u odnosu na druga sela u Bosni i Hercegovini ili bivšoj Jugoslaviji. Kada je riječ o počecima prve pismenosti i prvoj školi, oni vjeruju da se u Čečavi učilo čitanju i pisanju mnogo ranije nego u drugim okolnim mjestima. Kako selo sa svojih 78 kilometara kvadratnih površine kotira na listi najvećih, biće tema jednog od narednih tekstova, a u ovom ću pokušati preciznije datirati razvoj pismenosti u selu.

Nakon što je Bosanski ban Stjepan II Kotromanić prvi (nama poznat) pisani trag o Čečavi ostavio u svojoj povelji knezu Grguru Stjepaniću 1329/30. godine[1], proći će tačno dva vijeka do turskog popisa tešanjske nahije – 1528-30. godine[2] i njenog drugog pomena. Vjerovatno negdje između ta dva perioda, na lokalitetu zvanom Mramorje, pored puta za zaselak Brđani, sin Mito je ocu Obradu podigao nadgrobni kameni spomenik koji nam u svojih sedam ćirilično ispisanih redova svjedoči da je u to vrijeme u Čečavi neko znao da čita i piše.[3]

Dok nam Srednji vijek donosi prve dokaze o korišćenju pisma na prostoru Čečave, narodna predanja sežu relativno kratko u prošlost. Iako se ona sama ne mogu u cjelini tretirati kao istorijski tačna, imajući u vidu da je usmeno prenošenje znanja i običaja bilo široko zastupljeno i u velikoj mjeri zasnovano na stvarnim događajima, može se smatrati da ona sadrže obris nekog događaja koji se zaista zbio.

Škola pod hrastom

Za više od tri vijeka star hrast u samom (starom) centru sela, vezano je predanje o prvom organizovanom pohađanju nastave. Hroničari koji su predanja zapisali, događaje pod hrastom su mahom smjestili u drugu polovinu XIX vijeka.

Takođe, postojao je jedan stari hrast za koga se kaže da se pod njim učilo čitati i pisati i da je poznata delegacija koja je išla u Carigrad (prije 1861. godine) da moli ferman za gradnju crkve, pod njim upravo vijećala.

– Radovan Pilipović[4]

Prema zapisima i kazivanjima prvi počeci opismenjavanja datiraju još iz 1864. godine kada su putujući učitelji počeli organizovano da vrše prva opismenjavanja stanovništva. Ovo, organizovano opismenjavanje, počelo je na području Gornje Čečave – pod hrastom, i u kulturno-prosvjetnom pogledu Čečava je bila najnaprednije selo u Vrbaskoj banovini.

– Politika[5] OŠ Jevrem Stanković[6]

Interesantna je istorija ovog „starca“ koji raste na Čečavskom brdu, kraj stare Osnovne škole. Smatra se da je stariji od trista godina. Pod njegovom krošnjom proradila je prva škola, ne samo u ovom selu, već u celoj teslićkoj opštini. Prva slova u ovom kraju naučena su baš pod ovim hrastom u doba austrougarske aneksije. Austrijske vlasti su odobrile otvaranje osnovne škole tek 1886. godine. Hrast se pominje mnogo ranije u jednom letopisu, još za vreme Turaka. Pod njim se skupiše stambolije da većaju… 

– Nada Laušević[7]

Prema pričanju najstarijih Čečavaca, školski rad u Čečavi počeo je 1870. godine. Te godine, u organizaciji i uz pomoć sveštenika Stevana Stankovića, Čečavce pismenosti počinje da uči najpismeniji mještanin Jovan S. Jotanović zvani Krezo. Jovan je bio težák, ali se prvi u selu obrazovao, naučivši uz sveštenike pisanje i crkveno pojanje. Sveštenici pozivaju svoje parohijane da se opismene i školsku nastavu organizuju pod hrastom u nepo srednoj blizini crkve, gdje Jovan polaznike uči pisanju, crkvenom pojanju i istoriji srpskog naroda.

– Branko Perić[8]

Nije sasvim jasno zašto su sva predanja vezana za hrast smještena u ovaj period, pred otvaranje prve škole, a kasnije ćemo vidjeti, i u trenutku kada se učenje već bilo preselilo pod krov. Pojedini hroničari su predanje o hrastu doveli u direktnu vezu sa Jevremom Stankovićem, pa tako Boško N. Petrović u svom romanu „Berači tuge” piše kako je đake u prvoj školi pod hrastom učio Jevrem Stanković. Vrbaske novine od 19 septembra 1932. godine možda daju odgovor na to pitanje. One pišu kako su „okupatorske vlasti često puta školu zatvarale i onda je seljak Jovan Jotanović, koji sad ima preko 70 godina, prikupljao đake i pod hrastom ih učio pisanju i čitanju.”

Ako uzmemo u obzir da je u Čečavi još od XVII vijeka bilo pravoslavnih popova[9][10] i da su putujući učitelji iz Srbije početkom XIV vijeka učili u okolnim mjestima gdje je bio organizovan crkveni život, za pretpostaviti da su oni svraćali i u Čečavu. Otvaranje srpske škole u Tešnju 1835. godine[11] zasigurno je doprinijelo ubrzanom širenju školstva na Čečavu imajući u vidu pripadanje pod protoprezviterat tešanjski i bliske veze između ova dva mjesta. Dodamo li tome značaj drveta hrasta i kakvu je ulogu imao još od naših predhrišćanskih vremena, vjerovatno je trenutni hrast tek jedan u nizu na istom mjestu ispod kog su se odigrali važni događaji i naučilo nešto novo u našoj prošlosti.

Prva škola

U oskudno dokumentovanoj prošlosti, vjerovatno je jedan novinski članak odigrao ključnu ulogu u određivanju godine osnivanja prve srpske konfesionalne škole u Čečavi. Milenko S. Filipović, baveći se 1937. i 1938. godine prikupljanjem građe za istoriju Zvorničko-tuzlanske eparhije, obišao je Čečavu i posvjedočio sljedeće:

Današnja Čečava izgleda u svemu kao srazmerno novije naselje i njeni sadašnji stanovnici ne znaju ništa o daljoj prošlosti sela, jer su svi potomci doseljenika iz novijeg vremena. Čak ni u crkvi ne nađoh nikakve značajnije starine ni zapisa od veće vrednosti.”

– svjedočo Filipović

Milenko S. Filipović je primijetio i da je Čečava veliko i čisto pravoslavno naselje, da Čečavci već od prije nekoliko decenija imaju srpsku školu, da je još pedesetih i šesdesetih godina prošlog vijeka jedini pismen čovjek, sem popa, u ovom kraju bio Vaskrsija-Kršija Tejić iz sela Ukrinice, te da je docnije uz crkvu bila i srpska škola u kojoj su učitelji bili mahom Vojvođani.[9] Godinu nije pominjao.

Ali nju donose novine Politika od 4. jula 1939. godine, gdje se u jednom opširnijem reportažnom tekstu pominje godina osnivanja prve osnovne škole u Čečavi i njen osnivač.

Pop Stevana je posle smrti, 1890. godine, nasledio sin pop Jevrem, koji je uspeo da još 1882. godine otvori u Čečavi prvu srpsku osnovnu školu, u kojoj je on bio prvi učitelj. To je ujedno bila prva srpska konfesionalna osnovna škola.

– piše Politika[5]

Ova reportaža će u budućnosti postati i ključan izvor podataka za prvog učitelja – pismenog seljaka Jovana S. Jotanovića, koji je u počecima pomagao Jevremu, kao i prvog stručno školovanog učitelja Svetislava Stojisavljevića, koji je radio sporazumno sa popom Jevremom. Pored toga, reportaža govori i o još deset živih đaka Jovana S. Jotanovića i kako ovo selo sa oko 280 svojih domova, ima preko 90% pismenih žitelja i važi kao najpismenije selo u Vrbaskoj banovini.

Danas gotovo sve institucije, počevši od Osnovne škole u Čečavi, i brojnih autora, drže da je prva osnovna škola u Čečavi osnovana 1882. godine i da ju je osnovao Jevrem Stanković. Dana 08.01.2023. godine u Kulturnom centru Banski dvor u Banjaluci, a povodom Dana Republike Srpske, škola u Čečavi je odlikovana Ordenom Njegoša drugog reda a „povodom 140 godina postojanja”. Da li je škola zaista osnovana prije 140 godina?

Šta nam kaže Jevrem Stanković?

On u autorskom tekstu objavljenom 16. januara 1887. godine u časopisu „Bosanska vila“ donosi sljedeće:

Poslije 1882. g. sagrađena je vrlo lijepa crkvena kuća, u kojoj imaju četiri lijepe sobe, a jedna je prilično velika i određena, da se u njoj đeca uče. Može sjesti u njoj blizu 40 đece. Đeca su jednu godinu pohodila i učila ovđe: ali je to sada obustavljeno. 

– bilježi Jevrem Stanković

U tekstu Jevrem ne pominje da je novosagrađena kuća prva škola, ali pominje da se do 1887. godine nastava samo jedne školske godine odvijala u ovoj kući. Možemo samo nagađati šta je uticalo da nastava ne krene redovno u novoj zgradi. Moguće je da se nastavila odvijati na drugom mjestu, da je prekidana zbog epidemije šarlaha ili zabrane vlasti. Kraj možda donese malo jasniju sliku.

Dalje, povodom Svetosavske proslave održane 1893. godine, Jevrem u Bosansko-Hercegovačkom Istočniku za mjesec april i maj, donosi svoj govor, gdje kaže da Sava…

… bješe crkve naše prvi branič, prva glava, i od njega počela je da nam srpska škola uskrsava… U veče sabrasmo se u malenoj srpskoj školi našoj, koja otvara umne oči djeci našoj, koja pokazuje: što je pravo, što je lijepo, da nijedno čedo kod očiju ne ostane slijepo.

– govorio je Jevrem na proslavi

U nastavku teksta on piše i da „ima već četrnaest godina od kako se svečano proslavlja svetitelj Savo u ovom selu…”, što bi značilo da se „školska slava” u selu proslavlja od 1879. godine. Postavlja se pitanje, da li smo imali školsku slavu prije prve škole?

Odgovori na ovo pitanje i mnoga druga postavljana gotovo vijek unazad, krili su se u Ljetopisu srpske osnovne škole u Čečavi pisanom 1909. godine. Ljetopis, koji je sačinio Jevrem Stanković, izložen je prošle godine, zajedno sa 32 ljetopisa srpskih osnovnih škola na teritoriji Bosne i Hercegovine iz perioda od 1850. do 1912. godine, u fondu Pedagoškog muzeja u Beogradu. Autor izložbe je dr Aleksandra Milovanović. Pored Pedagoškog muzeja u Beogradu, ljetopisi su izlagani u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu, Arhivu Republike Srpske u Banja Luci, Višegradu i Trebinju. Originalni čečavski ljetopis je navodno pronađen u arhivi u Sremskim Karlovcima i otkriva nam do sada nepoznate detalje o počecima formalnog školstva u Čečavi.

U njemu Jevrem bilježi da je prva srpska škola otvorena u Čečavi 1865. godine, te otkriva kako je ona nastala.

Stojan Stanković paroh u Čečavi sazidao je iste godine kod crkve jednu kućicu i u njoj otvori školu. U istoj se učilo što je bilo najnužnije toga vremena, a to je da svaki učenik nauči čitati i pisati te nešto i računati.
Prvi učitelj u toj školi bio je Kršija Pejić kome je plata bila 70 groša mjesečno. Pored učiteljske dužnosti bavio se i uvezivanjem knjiga, jer je u tom poslu bio vješt. Znao je vrlo lijepo štampati slavenska slova, te pošto su u ono vrijeme uvezivane, odnosno čitane samo slavenske knjige, to je imao prilično lijepu zaradu od štampanja slavenskih slova. Bio je učitelj 3 godine i to 1865., 6. i 7. Imao je 9 učenika. Pop Stojan je prije Kršije učio i privatno neku djecu koji su kasnije bili sveštenici.

– stoji u Ljetopisu

Dokument sadrži još nekoliko taksativno nabrojanih podataka za period 1906. -1909. godinu, mjesto Čečavu i datum 17. Februar 1909., Perovođa: D Maletić, te učitelj Predsjednik: J. Stanković. Prepis istog je moguće pogledati u arhivi portala.

Ovaj Ljetopis nesumnjivo baca jedno novo svjetlo na istoriju školstva u Čečavi, njenim osnivačima i prvim učiteljima, ali isto tako nosi sa sobom jednu bolnu reviziju onoga što smo učili i što poštujemo decenijama unazad. Kako ćemo se određivati prema istoriji koju oblikuju nova saznanja, pitanje je koje treba da postavimo i na koje zajedno mora da nađemo odgovor.

Dodatak

O srpskim školama u Bosni i Hercegovini

Srpske škole u Bosni i Hercegovini imaju svoje početke krajem XVIII vijeka. Najstarijim se smatraju škole u Sarajevu, Livnu, Mostaru i Modriči. Sve do Vukovog bukvara (1827) u ovim se školama učilo samo iz časlovca i psaltira, na crkvenoslovenskom jeziku. Prvim srpskim (osnovnim) školama u Bosni su kao uzor služile škole u Beogradu i Srbiji. Francuski geograf Ami Bue naveo je 1840. kako je u Bosni i Hercegovini tek na stotinu sela postojala samo jedna škola, kao i da su popovi i monasi bili jedini učitelji. Učilo se čitanje, pisanje i računanje i to, uglavnom, iz crkvenih knjiga i veoma rijetko iz srpskih narodnih pjesama. Od početka XIX vijeka do 1853. otvorene su srpske škole u: Zvorniku, Čajniču, Travniku, Lokanju kod Zvornika, Bogatiću kraj Bijeljine, Foči, Gračanici, Tuzli, Žabaru kod Bosanskog Šamca, Obudovcu kod Orašja, Žepču, Brocu kod manastira Lomnica, Derventi, Tešnju, Hrgaru kod Bihaća, Bosanskom Petrovcu, Bijeljini, Brčkom, Visokom, Modriči, Brataču kod Nevesinja, Prijedoru, Vranjaku kod Modriče, Gradačcu, Zenici, Jasenici kod Bosanske Krupe, Pritoci kod Bihaća, manastiru Vozuća, manastiru Tavna, manastiru Papraći, manastiru Lovnici, Srebrenici, Crkvini kod Bosanskog Šamca, Osječanima kod Doboja i Banjaluci. U svim ovim školama, kao maternji učio se srpski jezik. U Sarajevu je početkom juna 1850. otvorena škola pod imenom „Srbska škola” čiji je patron, kao i u Srbiji bio Sveti Sava.[11]

---

[1] Novije datiranje povelje – Stari srpski arhiv (2004), knj. 3, str. 19-33
[2] Perić, Dobrila Bjelić: Op. cit., str. 21
[3] Perić, str 25
[4] Pilipović, str. 21
[5] Politika, 06.07.1939.
[6] Zvanični sajt škole, osjevremstankovic.org/o-školi/istorijat/ (pristup 21.01.2023.)
[7] Nada Laušević, Politika (Perić, str. 88)
[8] Perić, str 34
[9] Milenko S. Filipović, Razvitak, 01.04.1939.
[10] Jevrem Stanković, Čečava s okolicom – 1887.
[11] Bratislav Teinović, Istorija srpskih škola u BiH, str 64
[12] B-H Istočnik, april-maj 1893.
[13] Ljetopis srpske osnovne škole u Čečavi, Jevrem Stanković -1909.