Mi u operaciji Vazdušni most (Operacija Halijard)

Danas je u Boljaniću (Ozren, Doboj) obilježeno 78 godina od spasavanja savezničkih avijatičara i drugog vojnog i civilnog osoblja sa aerodroma u Boljaniću potpomognutog JVuO a u sklopu najveće operacijd spasavanja oborenih savezničkih vazduhoplovaca ikada, pod nazivom ”Halijard – vazdušni most”. U sklopu ove operacije, prema statistici koju je prikupila Jedinica za spasavanje posade vazduhoplovstva SAD, iz Jugoslavije je evakuisano ukupno 1.152 američka avijatičara: 795 uz pomoć jugoslovenskih partizana i 356 uz pomoć srpskih četnika.

Prema izvorima koje sam pronašao za ovaj tekst, u dva polijetanja aviona Douglas C-47 1. novembra i 27. decembra, evakuisano je 50 osoba sa aerodroma “Bunar” u Boljaniću. Među evakuisanima je bilo i nekoliko četnika i civila. Na memorijalnoj ploči u Boljaniću je naveden broj od 60 saveznika, ali ja do tog podatka nisam uspio doći. Deset gore-dole, nije ni bitno kada bi to bilo jedino što je meni zapalo za oko.

Naime, na svečano upriličenoj ceremoniji su, bez izuzetka i po našem već tradicionalnom običaju, o istoriji govorili političari. Tako su nam danas član predsjedništva BiH Milorad Dodik i predsjednica RS Željka Cvijanović, po ko zna koji put, preko široke mreže svojih javnih i privatnih medija, održali lekciju i kazali sve (i ništa preko onoga što trebamo znati) o našoj istoriji i gorenavedenoj operaciji.

Ali da se ne bih bavio njihovim opskurnim izlaganjem – za nacionalne prestupnike, skeptike i druge izrode, najbolji tekst na ovu temu u Srbiji je napisao entuzijast, istoričar i autor najveće digitalne arhive Drugog svjetskog rata (znaci.org), Goran Despotović, pod nazivom “Operacija Halijard – Pranjani: revizionistički desant na suštinu antifašističke borbe”. Vezu sa Boljanićem-danas će pronaći svaki trezven čitalac.

Međutim, glavni motiv za ovaj tekst sam pronašao u prilogu emitovanom na RTRS, u kom direktor osnovne škole u Boljaniću, govoreći o pilotskoj kapi kao jedinom sačuvanom predmetu iz te operacije, obznanjuje da se nedavno pojavila informacija da su na teritoriji opštine Teslić, negdje u reonu Buletića, pronađeni ostatci aviona i da je moguće da se radi o padu savezničkog aviona povezanog sa Halijard operacijom. Tragom ove informacije, odlučih da provjerim o čemu se radi i da li postoje istorijski zapisi o padu takvog aviona na našoj opštini.

Pa hajde da vidimo.

Prema dostupnim zapisima i svjedočenjima, može se sa sigurnošću tvrditi da je u toku Drugog svjetskog rata avijacija svih strana u ratu bila viđena na našem nebu, da je dejstvovala po raznim ciljevima ali i izbacivala vojnu pomoć trupama na zemlji. Na portalu smo već pisali o bombardovanju crkve u Čečavi, a njemački i ustaški avioni su prethodno bombardovali štab i bolnici u Liplju, zatim u nekoliko navrata Teslić i okolinu. Pomoć su tokom 1943. godine saveznici izbacivali partizanima 11. divizije stacioniranim u Gornjoj Čečavi.

Prvi pad aviona je zabilježen 4. juna popodne, kada je njemački avion doletio iznad Pribinića, gdje su ga tom·prilikom partizani dejstvom nekoliko rafala iz puškomitraljeza uspjeli onesposobiti, nakon čega se isti srušio na Dušanića krčevini. Oba pilota su poginula. Iz srušenog aviona borci su izvadili tri ispravna mitraljeza sa oko 10.000 metaka, radio-stanicu i 150 litara benzina.

Zatim, u decembru 1944. godine na nebu su se, duž rijeke Bosne, pojavili i avioni eskadrila NOVJ. Oni su napadali neprijateljske transporte duž komunikacija koje vode od Sarajeva do Bosanskog Broda. Jedan od tih aviona, pogođen iznad Žepča, pao je u Vlajićima 4. oktobra 1944. godine. Pilot tog aviona, major Ratko Jovanović, rodom iz Miokovića kod Čačka, komandir odjeljenja u Prvoj lovačkoj eskadrili NOVJ, tada je bio ranjen i prilikom pada poginuo. Spomenik u vidu avionskog krila u njegovu čast, podignut je nakon rata na Banji Vrućici.

Kada je riječ o savezničkim aktivnostima avijacije koja je dovela do operacije Halijard, još od proljeća 1944. godine anglo-američki avioni su često bili prisutni na nebu iznad čitave Bosne. Velike formacije bombardera letjele su prema Mađarskoj i Rumuniji, a nekoliko puta u ljeto 1944. godine bio je bombardovan i Slavonski Brod. Čak i noću. Događalo se da su neki avioni, oštećeni u tim napadima, padali i u srednjoj Bosni, a njihove posade iskakale padobranima. I na terenu teslićkog sreza pala su tri ili četiri teško oštećena aviona, a snage NOVJ uspjele su da prihvate desetak članova njihovih posada, koji su partizanskim kanalima evakuisani u predmetnoj operaciji.

Što se Boljanića tiče – loše vrijeme je odlagalo spašavanje – oblaci su spriječili letove aviona na maloj visini, a travnata pista bila je neupotrebljiva zbog jake kiše. Neko vrijeme se predlagalo da misija ode na partizansku teritoriju i da se avijatičari evakuiše preko Beograda. Pošto su zalihe postajale sve manje, ACRU B-26 avion je poslan 25. decembra da ispusti nešto pomoći. Dva dana poslije nebo je bilo vedro, a niska temperatura i zamrznuta pista su omogućile polijetanje aviona prema Bariju (Italija).

Zanimljivo je da je početkom aprila 1945. godine u Teslić, gdje je bio izgrađen aerodrom za prihvat savezničke pomoći, greškom sletio jedan avion NDH. Taj avion je poslije ušao u sastav eskadrile Petog korpusa NOVJ. Sudbina pilota nije poznata.

Nedostatak vremena i složena tema mi nisu dozvolili da posložim izvore i fusnote. Tekst je više spontana reakcija na današnji opskurni događaj nego ozbiljan tekst na ovu temu. Čitanjem nekoliko objavljenih knjiga o ovoj operaciji na Engleskom jeziku, vjerovatno bi se pronašlo još dosta interesantnih podataka. Do tada, Despotovićev tekst je najbolji pregled pomenutog događaja koji sam pronašao na internetu.