Selo Rastuša – crtice iz prošlosti 1: Tragovi u vremenu

Serijal „Selo Rastuša – crtice iz prošlosti”, koji će izaći u nekoliko nastavaka, predstavlja pokušaj da se prikupi i otrgne od zaborava što više podataka o ovom selu. Ovako bogato štivo ne bi bio moguće bez nesebične pomoći mnogih Rastušana koji nisu štedjeli vrijeme i trud da se raspitaju, fotografišu i dostave dragocjene informacije. Ovom prilikom im se od srca zahvaljujem.

O Hrstušu, odnosno Rastuši, susjednom selu čiju granicu sa Čečavom je živopisno iscrtala rijeka Ukrina, nismo imali prilike do sada obimno pisati. Poznata po pećini, brdima Sokolini i Hrnjinom brdu, nekada bogatoj hrastovoj šumi i istoriji koja seže kratko i brzo pada u zaborav, Rastuša poput svih okolnih sela nije odoljela poslijeratnoj pandemiji pustoši i nestajanja. Danas u njoj živi oko 700 stanovnika, približno koliko je imala početkom 20. vijeka i duplo manje nego 1981. godine. Selo čine zaseoci Rijeka, Gornja Palanka, Šljive, Ilinčići, Petrovići i Rastuška Stupa. Prvi put se, zajedno sa Čečavom, spominje 1329/30. godine u Povelji bana Stjepana i brata mu Vladislava (Kotromanići), kojom oni nagrađuju kneza Grgura Stipanovića, dajući mu u baštinu pet sela u tadašnjoj oblasti Usora.

Postoji nekoliko predanja o porijeklu imena Rastuše. Po jednom predanju ime je dobila po nekada bogatoj hrastovoj šumi. Časopis Razvitak štampan 1940. godine piše da su sela Rastuša i Žarkovine kod Tešnja postali, kako se u narodu priča, od imena Hr’stuša i Žarka, sinova kneza Grgura Stipanovića.

Ali, ako bi se osvrnuli na malo dalju istoriju moglo bi se reći da Rastuša nosi ime po gospodaru severoistočne Bosne sa Usorom i Solima, oko god. 1247, Rostislavu Mihailoviću, bivšem černigov.-galičkom knezu, zetu ugarskog kralja Bele.

– stoji zapisano u Razvitku

Rastuša se u Turskim katastarskim popisima iz 16. vijeka opisuje kao mahala sela Donje Modriče, što je naziv za Ukrinicu iz tog perioda. Selo je bilo dio područja Gazi Husef-begovog vakufa u tešanjskoj nahiji.

Selo gravitira na nadmorskoj visini između 174 i 434 metra. Najviša kvota je Markovića Glavica, dok se Sokolina penje na 427 metara i Hrnjino brdo na 432 metra nadmorske visine. Brda su sa zapadne strane veoma strma, na momente i vertikalna. Specifična su i po izrazito velikim tanjirastim i ljevkastim vrtačama i rupama, u koje mještani sa pristupačnijih strana bliže kućama, nerijetko odlagaju smeće. Primijetan je i veliki broj kamenih stijena specifičnih oblika. Hrnjino brdo krije šest ulaza u podzemne otvore i lavirinte, koji su većinom povezani sa Rastuškom pećinom.

Eksploatacija šume u Rastuši je počela pred kraj Turske vladavine a šumska građa je izvožena sve do Austrije. Rastuški hrast je korišćen za izgradnju prve Bosanske pruge od Banje Luke do Dobrljina. Pruga u dužini od 101,6 kilometara puštena u saobraćaj 24. decembra 1872. godine bila je normalnog kolosjeka, izgrađena kao dio Carigradske magistrale koja je, prema planovima Turske, trebala povezati Carigrad sa Bečom. Pruga je kasnije dobila naziv „Carska i kraljevska vojna žaljeznica Banja Luka – Dobrljin“. Osim za potrebe vojske, željeznica je bila dostupna i za civilno stanovništvo.

Željeznička pruga od Teslića preko Čečave do Tedina Hana i Kulaša, izgrađena je u Prvom svjetskom ratu, čime su stvoreni uslovi za eksploataciju šume iz atara Rastuše za potrebe drvoprerađivačke industrije u Tesliću. Uskotračna pruga je zatim iz Tedina Hana vodila u zaselak Rijeku, nedaleko od u to vrijeme dućana Simeuna Simakovića, gdje su drva bila lagerovana. Mještani pamte podatak da je zemlja za izgradnju te pruge uredno otkuplljena od zemljoposjednika u širini od dvanaest metara. Upoređujući popis stanovništva iz 1921. godine u odnosu na popis iz 1910. godine, može se predpostaviti da je za potrebe eksploatacije šume, selo naseljeno određenim brojem šumskih radnika, koji su 1921. godine popisani kao mještani. Podataka o njihovom porijeklu i sudbini za sada nema.

Sa izbijanjem poslednjeg rata devedesetih godina prošlog vijeka, selo je zadesilo nekontrolisano pustošenje šume, čime su do tada još uvijek solidni šumski resursi potpuno iscrpljeni. Da rat Rastuši ništa dobro nije donio, svjedoči masovno iseljavanje – egzodus stanovništva, pretežno u zemlje Evropske ali i šire, koje je počelo sa završetkom rata i nastavlja se i danas.

Najveći broj iseljenika danas živi u Italiji, u okolini Vićence. O kakvom iseljavanju je riječ, najbolje govori podatak da su u školskoj 2003/04. godini u podrčnu školu u Rastuši upisana tri učenika, a te iste godine u Vićenci upisan je dvadeset jedan učenik koji je rođen u Rastuši ili su mu roditelji iz Rastuše. Da bih saznao više o ovom fenomenu, kontaktirao sam Srpsku kultrnu sportsku organizaciju „Kruna” iz Skia (Vićenca). Preko članova Udruženja pobrojali smo porodice i došli do podataka da danas u okolini Vićence živi trideset pet porodica, odnosno 108 osoba porijeklom iz Rastuše. Moguće je da ovo nije konačan podatak i da nisu pobrojani pojedinci čije porodice se još vijek nalaze u Rastuši.

Rastuša nešto ranije

Podnožje Hrnjinog brda krije ulaz u izvanredan speleološki objekat – pećinu, u kojoj su živjeli daleki preci nama danas poznatih životinja, dok tragovi života ljudi i njihovih srodnika neandertalaca datiraju iz razdoblja starog između 30 000 i 60 000 godina. U njoj su pronađeni ostatci pećinskg medvjeda, pećinskog lava i nosoroga. Zahvaljujući ovim otkrićima, danas je moguće ilustrovati život koji se nekada odvijao na ovim prostorima.

Stanovništvo

Danas je teško odrediti broj stanovnika koji je stalno nastanjen u selu, jer mnogi koji su na popisu upisani kao mještani, žive u inostranstvu ili obližnjim gradovima. Oni u Rastušu svraćaju samo povremeno, za praznike i godišnje odmore, obilazeći stara kućišta i vikendice koje još vijek stižu održavati, dok su im njive i pašnjaci odavno napušteni i izgledaju avetinjski.

Najraniji popisi stanovništva datiraju iz perioda turske vladavine. Prema turskim popisima iz 1570. godine u Rastuši su bile dvije muslimanske i dvanaest hrišćanskih kuća, a 1604. godine dvije muslimanske i četrnaest hrišćanskih.

Prema Austrougarskim popisima, u Rastuši je bilo:

• 1879. godine – 315 stanovnka
• 1885. godine – 361 stanovnka
• 1895. godine – 363 stanovnika
• 1910. godine – 509 stanovnika

Popis stanovništva 1921. u Kraljevini SHS – 705 stanovnika

U nastavku noviji popisi (izvor Vikipedija)

Svi tekstovi iz serijala